Przepisy ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (Dz. U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1058) przewidują udzielanie przez adwokata pomocy prawnej z urzędu, w okręgu sądu rejonowego, w którym ma on wyznaczoną siedzibę zawodową (art. 21 ust. 3 ww. ustawy). Adwokat ustanowiony obrońcą z urzędu, w wypadku kolizji terminów i innych przeszkód, może udzielić pełnomocnictwa substytucyjnego innemu adwokatowi – który w ten sposób staje się obrońcą z urzędu.
Z art. 29 ust. 1 tej ustawy wynika, iż koszty nieopłaconej przez klienta pomocy prawnej udzielonej z urzędu, ponosi Skarb Państwa, natomiast podstawą do dokonania wypłaty dla adwokata jest wyrok sądu, określający m. in. wysokość kosztów procesu, w tym koszty zasądzone dla adwokata.
Zagadnienie zakresu opodatkowania podatkiem od towarów i usług reguluje przepis art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług cyt. wyż.
Zgodnie z treścią tego przepisu, opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług, zwanym dalej „podatkiem”, podlegają:
1) odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju;
2) eksport towarów;
3) import towarów;
4) wewnątrzwspólnowe nabycie towarów za wynagrodzeniem na terytorium kraju;
5) wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów.
W myśl art. 8 ust. 1 pkt 3 tej ustawy, przez świadczenie usług, o którym mowa w art. 5 ust. 1, rozumie się każde świadczenie na rzecz osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej, które nie stanowi dostawy towarów w rozumieniu art. 7 tej ustawy, w tym również świadczenie usług zgodnie z nakazem organu władzy publicznej lub podmiotu działającego w jego imieniu lub nakazem wynikającym z mocy prawa.
W przedmiotowej ustawie nie zdefiniowano pojęcia władzy publicznej. Z przepisu art. 7 i art. 10 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. wynika, że organami władzy publicznej są: Sejm i Senat, jako sprawujące władzę ustawodawczą, Prezydent RP i Rada Ministrów, sprawujący władzę wykonawczą oraz sądy i trybunały – realizujące władzę sądowniczą.
Używane w Konstytucji określenie „organy władzy publicznej” zdaje się nawiązywać do ich ujęcia ustrojowego. Jeżeli zatem zwykła ustawa nie formułuje na swoje potrzeby odmiennego pojęcia „organów władzy publicznej”, to zasadne byłoby przyjmowanie rozumienia Konstytucyjnego.
Zatem zgodnie z przyjętą w Konstytucji zasadą trójpodziału władzy na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą – organ władzy sądowniczej (sąd) jako „działający na podstawie i w granicach prawa” jest organem władzy publicznej.
Oznacza to, iż każde świadczenie na rzecz osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej, które nie stanowi dostawy towarów w rozumieniu art. 7, w tym również świadczenie usług zgodnie z nakazem organu władzy publicznej lub podmiotu działającego w jego imieniu lub nakazem wynikającym z mocy prawa – jest świadczenie usług, o których mowa w art. 5 ust. 1, a więc podlegających opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług.

Czynności adwokackie wykonane z nakazu sądu mieszczą się w definicji świadczenia usług określonej w cyt. wcześniej art. 8 ust. 1 pkt 3 ustawy o podatku od towarów i usług.
W myśl przepisu art. 15 ust. 1 cyt. ustawy o podatku od towarów i usług, podatnikami są osoby prawne, jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne, wykonujące samodzielnie działalność gospodarczą, o której mowa w ust. 2 tego artykułu, bez względu na cel lub rezultat takiej działalności.
Z ust. 2 tego przepisu wynika, że działalność gospodarcza obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody, również wówczas, gdy czynność została wykonana jednorazowo w okolicznościach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy. Działalność gospodarcza obejmuje również czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych.
Natomiast zgodnie ust. 3 pkt 3 ww. artykułu, za wykonywaną samodzielnie działalność gospodarczą, o której mowa w ust. 1, nie uznaje się czynności, z tytułu których przychody zostały wymienione w art. 13 pkt 2-8 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, jeżeli z tytułu wykonania tych czynności osoby te są związane ze zlecającym wykonanie tych czynności prawnymi więzami tworzącymi stosunek prawny pomiędzy zlecającym wykonanie tych czynności i wykonującym zlecane czynności co do warunków wykonywania tych czynności, wynagrodzenia i odpowiedzialności zlecającego wykonanie tych czynności.
Zgodnie z przepisem art. 13 pkt 6 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.), za przychody z działalności wykonywanej osobiście, o której mowa w art. 10 ust. 1 pkt 2, uważa się przychody osób, którym organ władzy lub administracji państwowej albo samorządowej, sąd lub prokurator, na podstawie właściwych przepisów, zlecił wykonanie określonych czynności, a zwłaszcza przychody biegłych w postępowaniu sądowym, dochodzeniowym i administracyjnym oraz płatników, z zastrzeżeniem art. 14 ust. 2 pkt 10, i inkasentów należności publicznoprawnych, a także przychody z tytułu udziału w komisjach powołanych przez organy władzy lub administracji państwowej albo samorządowej, z wyjątkiem przychodów, o których mowa w pkt 9.
W przypadku, jeżeli wykonująca te czynności osoba (usługodawca) jest związana ze zlecającym wykonanie tych czynności (usługobiorca) prawnymi więzami tworzącymi stosunek prawny pomiędzy zlecającym wykonanie czynności i wykonującym zlecane czynności co do: warunków wykonywania tych czynności, wynagrodzenia, odpowiedzialności zlecającego wykonanie tych czynności – ustawodawca uznał za wyłączone z zakresu wykonywanej samodzielnie działalności gospodarczej w rozumieniu art. 15 ust. 2 ustawy, wykluczając w ten sposób te czynności z opodatkowania podatkiem od towarów i usług.

Zasądzone wyrokiem sądu wynagrodzenie z tytułu wykonania czynności adwokackich (obrony z urzędu) stanowi przychód wskazany w ww. przepisie art. 13 ust. 6 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.
Z powyższego wynika, że nie podlegają opodatkowaniu VAT – jako nie spełniające kryterium samodzielnej działalności gospodarczej – jedynie te czynności określone w art. 13 pkt 2-8 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, które realizowane są w oparciu o stosunek prawny zawierający postanowienia swoiste dla umowy o pracę (w konsekwencji z możliwością uznania tych stosunków dla innych celów – za spełniające kryteria umów o pracę).
Natomiast czynności takie, które są realizowane w oparciu o stosunek prawny, w którym nie określono cech istotnych dla umowy o pracę – podlegają opodatkowaniu VAT z tytułu samodzielnej działalności gospodarczej.
W przypadku gdy świadczenie usług adwokackich przez działającego jako obrońca z urzędu adwokata nie można będzie zaliczyć do wymienionych w art. 15 ust. 3 pkt 3 ustawy o VAT – wówczas podlegają one opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług; podatnikiem podatku od towarów i usług jest adwokat wykonujący zawód w indywidualnej kancelarii prawnej i obowiązek rozliczania tego podatku spoczywa na tej osobie.
Skoro wybrał Pan opodatkowanie podatkiem VAT przy zastosowaniu tzw. metody kasowej, zatem – w myśl przepisu art. 21 ust. 1 cyt. ustawy o podatku od towarów i usług - obowiązek podatkowy powstaje z dniem uregulowania całości lub części należności, nie później niż 90 dnia, licząc od dnia wydania towaru lub wykonania usługi, z zastrzeżeniem ust. 2, 5 i 6 (...).
Uregulowanie należności w części powoduje powstanie obowiązku podatkowego w tej części.
Datą wykonania usługi adwokackiej będzie data uprawomocnienia się orzeczenia sądowego, w którym określone jest wynagrodzenie za czynności adwokackie. Bowiem podstawą do naliczenia tego wynagrodzenia jest prawomocny wyrok bądź orzeczenie sądu II instancji, nie zmieniający orzeczenia w części zasądzonego wynagrodzenia. Bez prawomocnego wyroku sądu niemożliwe jest ustalenie kwoty należnej z tytułu obrony z urzędu.
Zatem, jak wynika z powyższego, obowiązek podatkowy powstaje z dniem uregulowania całości bądź części należności, nie później niż 90 dnia od dnia uprawomocnienia się wyroku sądowego zasądzającego koszty procesowe, w tym wynagrodzenie adwokata za obronę z urzędu (również pomimo braku uregulowania należności za wykonane usługi do tego dnia).
Reasumując, w sytuacji gdy do czynności wykonywanych jako obrońca z urzędu nie ma zastosowania przepis art. 15 ust. 3 pkt 3 cyt. ustawy z dnia 11 marca 2004 r., usługi adwokackie podlegają opodatkowaniu podatkiem VAT. Wówczas osobą odpowiedzialną za terminowe rozliczanie podatku VAT jest adwokat wykonujący samodzielnie działalność gospodarczą w ramach kancelarii prawnej, gdyż ta osoba jest podatnikiem podatku VAT.