Interpretacja Dyrektora Izby Skarbowej w Łodzi
IPTPP3/4512-504/15-6/MJ
z 4 lutego 2016 r.

 

Mechanizm kojarzenia podobnych interpretacji

INTERPRETACJA INDYWIDUALNA

Na podstawie art. 14b § 1 i § 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2015 r., poz. 613 z późn. zm.) oraz § 6 pkt 3 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 22 kwietnia 2015 r. w sprawie upoważnienia do wydawania interpretacji przepisów prawa podatkowego (Dz. U., poz. 643), art. 16 ustawy z dnia 10 września 2015 r. o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa oraz niektórych innych ustaw (Dz.U., poz. 1649 z późn. zm.) Dyrektor Izby Skarbowej w Łodzi działający w imieniu Ministra Finansów stwierdza, że stanowisko – przedstawione we wniosku z dnia 20 listopada 2015 r. (data wpływu 23 listopada 2015 r.) uzupełnionym pismem z dnia 19 stycznia 2016 r. (data wpływu 21 stycznia 2016 r.) o wydanie interpretacji przepisów prawa podatkowego dotyczącej podatku od towarów i usług w zakresie prawa do pełnego odliczenia podatku naliczonego związanego z instalacją kolektorów słonecznych oraz okresu rozliczeniowego, w którym Gmina może dokonać odliczenia – jest prawidłowe.

UZASADNIENIE

W dniu 23 listopada 2015 r. został złożony ww. wniosek o wydanie interpretacji indywidualnej dotyczącej podatku od towarów i usług w zakresie:

  • opodatkowania podatkiem VAT wpłat otrzymanych od mieszkańców z tytułu wkładu własnego w kosztach montażu kolektorów słonecznych oraz stawki podatku VAT,
  • podstawy opodatkowania dla świadczonej usługi montażu kolektorów słonecznych,
  • uznania wpłat otrzymanych od mieszkańców za zaliczki oraz momentu powstania obowiązku podatkowego od tych wpłat,
  • prawa do pełnego odliczenia podatku naliczonego związanego z instalacją kolektorów słonecznych oraz okresu rozliczeniowego, w którym Gmina może dokonać odliczenia,
  • opodatkowania podatkiem VAT nieodpłatnego użyczenia kolektorów słonecznych mieszkańcom w okresie trwałości projektu oraz opodatkowania podatkiem VAT przekazania mieszkańcom kolektorów słonecznych po upływie 5-letniego okresu trwałości projektu.

Przedmiotowy wniosek został uzupełniony pismem z dnia 19 stycznia 2016 r. w zakresie doprecyzowania opisu sprawy, uiszczenia dodatkowej opłaty, określenia przedmiotu sprawy oraz wskazania, które z zadanych pytań dotyczy zaistniałego stanu faktycznego, a które zdarzenia przyszłego.

We wniosku przedstawiono następujący stan faktyczny.

Gmina …. (dalej: „Gmina” lub „Wnioskodawca”) jest zarejestrowanym czynnym podatnikiem podatku od towarów i usług od maja 2013 r.

Wnioskodawca zrealizował w 2015 r. II etap zadania polegający na zakupie i montażu na budynkach stanowiących własność mieszkańców Gminy (dalej: „Mieszkańcy” lub „Właściciele nieruchomości”) kolektorów słonecznych do konwersji energii promieniowania słonecznego na ciepło (dalej: „kolektory słoneczne” lub „instalacje solarne”).

Każda z instalacji solarnych składa się z:

  • baterii kolektorów umieszczonej zazwyczaj na dachu budynku,
  • podgrzewacza umieszczonego wewnątrz budynku (na ogół w sąsiedztwie kotła c.o.),
  • zespołu pompowo-sterowniczego umieszczonego obok podgrzewacza.

Kolektory słoneczne zostały zainstalowane na dachach budynków należących do Mieszkańców Gminy. W jednostkowych przypadkach, gdy instalacja kolektorów na dachach budynków mieszkalnych była nieuzasadniona lub niemożliwa, dopuszczano instalacje kolektorów zakotwionych do ściany budynku. Budynki objęte przedmiotową inwestycją są budynkami mieszkalnymi stałego zamieszkania sklasyfikowanych w Polskiej Klasyfikacji Obiektów Budowlanych w dziale 11. W budynkach tych nie ma lokali użytkowych. Większość budynków stanowią budynki mieszkalne jednorodzinne (PKOB 111) o powierzchni użytkowej nieprzekraczającej 300 m2.

Ww. zadanie zostało zrealizowane na podstawie kontraktu na roboty z wyłonionym przez Gminę wykonawcą, u którego Gmina zakupiła usługę montażu i uruchomienia zestawu solarnego. Faktury z tytułu realizacji przedmiotowej inwestycji wystawiano na Gminę z podaniem jej NIP. Zgodnie z warunkami kontraktu usługa wykonywana została w budynkach osób fizycznych Mieszkańców Gminy, którzy zostali objęci przedmiotową inwestycją na podstawie złożonych przez nich zgłoszeń.

W celu uzyskania dofinansowania realizowanej inwestycji Gmina zawarła z Samorządem Województwa ….. umowę o dofinansowanie projektu „…..” z dnia 24 września 2015 r. w ramach działania „Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich (dalej: „PROW”) na lata 2007 - 2013 (dalej: „Projekt”). Przedmiotowa umowa przewiduje dofinansowanie wydatków kwalifikowanych Projektu. Zgodnie z warunkami dofinansowania w okresie trwałości Projektu, tj. przez okres pięciu 5 lat od daty przyznania pomocy, Gmina zobowiązała się do nieprzenoszenia bez zgody Samorządu Wojewódzkiego posiadania i prawa własności nabytych dóbr, wybudowanych, przebudowanych, wyremontowanych lub zmodernizowanych budynków i budowli, na które została przyznana i wypłacona pomoc (kolektory słoneczne muszą pozostać własnością Gminy w okresie trwałości Projektu).

W celu realizacji Projektu, Gmina podpisała z Mieszkańcami umowy użyczenia części ich nieruchomości - tj. dachów zabudowań mieszkalnych oraz części wewnętrznych budynku niezbędnych do montażu instalacji solarnej (dalej: „umowy użyczenia”) oraz umowy, których celem jest ustalenie wzajemnych zobowiązań organizacyjnych i finansowych stron, związanych z montażem i eksploatacją kolektorów słonecznych (dalej: „umowy o wzajemnych zobowiązaniach”) - łącznie dalej jako: „Umowy”.

Zgodnie z brzmieniem umowy o wzajemnych zobowiązaniach, świadczenia Gminy określone zostały łącznie jako usługa termomodernizacji, na którą składa się w szczególności montaż instalacji solarnych w budynku Mieszkańca oraz przekazanie ich Mieszkańcowi do korzystania.

Na podstawie umów użyczenia Mieszkańcy będący właścicielami, współwłaścicielami lub osobami posiadającymi inny tytuł prawny do dysponowania nieruchomościami zabudowanymi budynkami mieszkalnymi, w których montowane będą kolektory słoneczne, oddają bezpłatnie Gminie do używania część dachu oraz część wewnętrzną tych budynków z przeznaczeniem na zainstalowanie zestawu solarnego. Umowy te zawarte są na czas określony tj. na okres od podpisania do upływu 5 lat od dnia odbioru technicznego instalacji solarnej (z zastrzeżeniem, iż jeśli okres ten okazałby się krótszy niż 5 lat licząc od dnia dokonania przez instytucję dofinansowującą płatności ostatecznej w ramach dofinansowania projektu, okres ten ulega przedłużeniu do końca 5 lat, licząc od dnia dokonania przez instytucję dofinansowującą płatności ostatecznej).

Z kolei zgodnie z treścią umów o wzajemnych zobowiązaniach, Gmina zobowiązała się do zabezpieczenia rzeczowej realizacji Projektu, na którą składa się wyłonienie wykonawcy instalacji solarnej oraz nadzoru inwestorskiego, ustalenie harmonogramu realizacji, sprawowanie bieżącego nadzoru nad przebiegiem prac, przeprowadzenie odbiorów końcowych oraz rozliczenie finansowe Projektu, W ramach tej umowy Gmina zobowiązuje się również do przekazania kolektorów Mieszkańcom do korzystania w okresie trwania umowy. tj. do upływu 5 lat od dnia odbioru technicznego instalacji solarnej (z zastrzeżeniem, iż jeśli okres ten okazałby się krótszy niż 5 lat licząc od dnia dokonania przez instytucję dofinansowującą płatności ostatecznej w ramach dofinansowania projektu, okres ten ulega przedłużeniu do końca 5 lat, licząc od dnia dokonania przez instytucję dofinansowującą płatności ostatecznej).

Umowa o wzajemnych zobowiązaniach przewiduje również, że wraz z upływem okresu jej trwania nastąpi przekazanie instalacji solarnych Mieszkańcowi na własność (bez odrębnej umowy). Innymi słowy, Gmina pozostanie właścicielem i posiadaczem kolektorów słonecznych do upływu okresu trwania umowy o wzajemnych zobowiązaniach.

Z tytułu realizacji na rzecz Mieszkańca usługi termomodernizacji Mieszkaniec zobowiązany jest do zapłaty wynagrodzenia na rzecz Gminy. Zgodnie z § 5 ust. 1 umowy o wzajemnych zobowiązaniach: „Z tytułu realizacji przez Gminę na rzecz Korzystającego usługi termomodernizacji, w tym w szczególności montażu instalacji solarnych w budynku Korzystającego, przekazania ich Korzystającemu do korzystania, a następnie na własność, Korzystający zobowiązuje się do uiszczenia na rzecz Gminy wynagrodzenia”.

Wpłaty były dokonywane przez Mieszkańców począwszy od 6 października 2015 r. a ostatecznym terminem na ich wniesienie był 31 października 2015 r. Na moment złożenia niniejszego wniosku o interpretację wszyscy Mieszkańcy biorący udział w Projekcie dokonali już zapłaty wynagrodzenia.

Poza zapłatą ww. wynagrodzenia Umowy nie przewidują pobierania jakichkolwiek innych opłat od Mieszkańców w okresie obowiązywania tych Umów, przy czym w przypadku wystąpienia z winy Mieszkańca kosztów niekwalifikowanych Projektu (kosztów niepodlegających refundacji z dofinansowania) Mieszkaniec zobowiązany jest do samodzielnego sfinansowania tych kosztów. Należy w szczególności zaznaczyć, że przeniesienie na Mieszkańca własności instalacji solarnej wraz z upływem okresu trwałości Projektu realizowane jest przez Gminę w ramach usługi termomodernizacji i Gmina nie będzie pobierać z tego tytułu dodatkowego wynagrodzenia od Mieszkańców.

W chwili składania niniejszego wniosku o interpretację Projekt został zakończony (tj. podpisano protokół zakończenia inwestycji). Wszystkie faktury zakupowe dot. Projektu zostały wystawione na Gminę z podaniem jej NIP.

W uzupełnieniu wskazano, że zgodnie z treścią umów cywilnoprawnych zawartych z mieszkańcami, zobowiązali się oni do uiszczenia na rzecz Gminy określonej kwoty wynagrodzenia, w związku ze świadczoną usługą termomodernizacji. Powyższe postanowienia umów nie uwzględniają i nie odnoszą się do kwestii dofinansowania, w szczególności nie uzależniają wysokości wpłaty mieszkańca od wysokości otrzymanego przez Gminę dofinansowania. W konsekwencji, w ocenie Gminy, otrzymanie przez Gminę dofinansowania ze środków unijnych nie ma bezpośredniego wpływu na wysokość wpłat mieszkańców.

Wysokość dofinansowania należnego Gminie ze środków unijnych nie jest uzależniona od wpłat dokonywanych przez mieszkańców. Gmina dodatkowo zaznacza, iż jak wskazała na stronie 3 Wniosku, w związku z realizacją projektu Gmina zawarła z Samorządem Województwa ….umowę o dofinansowanie w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (dalej: „PROW”), a nie ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa ….. (dalej: „RPO”), jak wskazał DIS w Wezwaniu na stronie 2.

Brak dokonania przez mieszkańca wpłaty w terminie i wysokości określonej w umowie o wzajemnych zobowiązaniach, było równoznaczne z rezygnacją z udziału w projekcie i rozwiązaniem umowy. W związku z powyższym, choć zawarcie samej umowy było dobrowolne, jednak po zawarciu umowy zapłata była obowiązkowa. Od jej dokonania uzależniona była realizacja usługi termomodernizacji, w tym montażu instalacji solarnych w budynku danego mieszkańca. W przypadku braku wpłaty usługa ta nie była realizowana dla danego mieszkańca. Wpłata była zatem warunkiem koniecznym, aby Gmina wykonała usługę termomodernizacji, w tym dokonała zainstalowania instalacji solarnej.

Warunki umowy o wzajemnych zobowiązaniach, na podstawie których realizowana jest przez Gminę usługa termomodernizacji, w tym montaż instalacji solarnych, co do zasady są jednakowe dla wszystkich mieszkańców. Treść umów różni się jednak wysokością wynagrodzenia ustaloną dla poszczególnych grup mieszkańców, tj. 1900 zł, 2200 zł lub 2400 zł.

Wysokość wynagrodzenia należnego Gminie z tytułu świadczonej usługi termomodernizacji jest zróżnicowana i wynosi 1900 zł, 2200 zł lub 2400 zł. Zróżnicowanie w tym zakresie wynika z różnicy w kosztach montażu kolektorów słonecznych na poszczególnych budynkach, który to montaż jest jednym z istotnych elementów świadczonej przez Gminę usługi (im wyższy koszt montażu tym wynagrodzenie za całą usługę jest wyższe).

Wynagrodzenie za usługę termomodernizacji otrzymane od mieszkańców zostało wykorzystane przez Gminę na pokrycie kosztów realizacji inwestycji, której dotyczy Wniosek. W tym sensie można uznać, że wpłata otrzymana od mieszkańca stanowiła współudział mieszkańca w finansowaniu przedmiotowej inwestycji. Jednocześnie należy jednak podkreślić, że w odniesieniu do realizacji tej inwestycji wyłącznie Gmina (a nie mieszkańcy) występowała w charakterze inwestora (usługobiorcy). W szczególności umowa z firmą budowlaną na montaż instalacji solarnych zawarta została przez Gminę (bez żadnego udziału mieszkańców), faktura za wykonawstwo wystawiona była przez firmę budowlaną tylko na Gminę i jedynie Gmina była zobowiązana do zapłaty firmie budowlanej. Z kolei jakiekolwiek uprawnienia czy obowiązki mieszkańca wynikają z umowy o wzajemnych zobowiązaniach i umowy użyczenia zawartych pomiędzy Gminą a mieszkańcem. Mieszkaniec nie ma zatem żadnych bezpośrednich roszczeń czy zobowiązań w stosunku do firmy budowlanej zajmującej się montażem instalacji solarnych.

Kolektory słoneczne montowane były wyłącznie dla budynków objętych społecznym programem mieszkaniowym. Jak wskazała Gmina we Wniosku (strona 2) „Budynki objęte przedmiotową inwestycją są budynkami mieszkalnymi stałego zamieszkania sklasyfikowanych w Polskiej Klasyfikacji Obiektów Budowlanych w dziale 11. W Budynkach tych nie ma lokali użytkowych.” Dodatkowo Gmina pragnie doprecyzować, iż wszystkie budynki przedmiotową inwestycją stanowią budynki mieszkalne jednorodzinne (PKOB 11) o powierzchni użytkowej nieprzekraczającej 300 m2.

Zgodnie z treścią umów o wzajemnych zobowiązaniach, nie dokonanie przez mieszkańca wpłaty w określonej w umowie wysokości i terminie było równoznaczne z rezygnacją z udziału w projekcie. W związku z tym, należy uznać, iż brak wpłaty wykluczał mieszkańca z udziału w projekcie. Jednocześnie Gmina pragnie wskazać, iż jak wskazała na stronie 4 wniosku „Na moment złożenia niniejszego wniosku o interpretację wszyscy Mieszkańcy biorący udział w projekcie dokonali już zapłaty wynagrodzenia”.

Gmina na stronie 14 złożonego Wniosku wskazała, iż w jej ocenie, realizacja opisywanej inwestycji należy do zadań własnych Gminy. Zdaniem Gminy jest to sprawa z zakresu zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną związaną z zaspokajaniem zbiorowych potrzeb wspólnoty. Podstawę prawną stanowi tu przede wszystkim art. 7 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tj. Dz. U. z 2013 r., poz. 594 z późn. zm.). Zgodnie z tym przepisem „Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy. W szczególności zadania własne obejmują sprawy: 3) (...) zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną”.

Gmina informuje, iż do chwili obecnej nie dokonała jeszcze odliczenia podatku VAT wykazanego na fakturach dotyczących wydatków ponoszonych w ramach realizacji projektu. Gmina jest jednak przekonana, że przysługuje jej w tym zakresie prawo do odliczenia i zamierza z niego skorzystać po potwierdzeniu jej stanowiska przez Ministra Finansów w interpretacji, o którą wystąpiła składając Wniosek.

W związku z powyższym opisem zadano następujące pytania.

  1. Czy Gmina ma pełne prawo do odliczenia VAT naliczonego wykazanego na fakturach zakupowych związanych z realizacją kolektorów słonecznych? (oznaczone we wniosku jako pyt. nr 5)
  2. Czy w związku z dotychczasowym brakiem odliczenia podatku VAT naliczonego z faktur zakupowych dotyczących realizacji kolektorów słonecznych, otrzymanych w 2015 r., Gmina ma prawo skorygować rozliczenia VAT i ująć faktury zakupowe oraz odliczyć wykazany w nich VAT naliczony w miesiącach, w których powstał obowiązek podatkowy u sprzedawcy, nie wcześniej niż w okresie otrzymania faktury? (oznaczone we wniosku jako pyt. nr 6)

Zdaniem Wnioskodawcy:

Ad 1.

Gmina ma pełne prawo do odliczenia VAT naliczonego wykazanego na fakturach zakupowych związanych z realizacją kolektorów słonecznych.

Ad 2.

W związku z dotychczasowym brakiem odliczenia podatku VAT naliczonego z faktur zakupowych dotyczących realizacji kolektorów słonecznych, otrzymanych w 2015 r., Gmina ma prawo skorygować rozliczenia VAT i ująć faktury zakupowe oraz odliczyć wykazany w nich VAT naliczony w miesiącach, w których powstał obowiązek podatkowy u sprzedawcy, nie wcześniej niż w okresie otrzymania faktury.

Uzasadnienie:

Ad 1.

Stosownie do art. 86 ust. 1 ustawy o VAT w zakresie, w jakim towary i usługi są wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych, podatnikowi, o którym mowa w art. 15, przysługuje prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego, z zastrzeżeniem art. 114, art. 119 ust. 4, art. 120 ust. 17 i 19 oraz art. 124.

Z treści tej regulacji wynika, iż prawo do odliczenia podatku naliczonego przysługuje podatnikom podatku VAT, w sytuacji gdy towary i usługi, przy nabyciu których został naliczony podatek, są wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych. Dla oceny możliwości skorzystania z prawa do odliczenia, w każdym przypadku istotne jest więc ustalenie, czy towary i usługi, przy zakupie których naliczono VAT:

  • zostały nabyte przez podatnika tego podatku oraz
  • pozostają w bezspornym związku z wykonywanymi przez niego czynnościami opodatkowanymi.

Gmina jest zarejestrowanym podatnikiem VAT. Co więcej, nabywając towary i usługi w związku ze świadczeniem usługi montażu kolektorów słonecznych, Gmina występuje w charakterze podatnika VAT w rozumieniu art. 15 ust. 6 ustawy o VAT - przedmiotowe zakupy służą jej do wykonywania czynności opodatkowanych VAT (odpłatne świadczenie usług), które wykonuje na podstawie cywilnoprawnych umów o wzajemnych zobowiązaniach zawartych z Mieszkańcami.

Gmina pragnie ponadto wskazać, iż zakupiona przez nią usługa montażu kolektorów słonecznych, wykonana na zlecenie Gminy przez wybranego przez nią wykonawcę, jest bezpośrednio związana ze świadczeniem przez Gminę na rzecz Mieszkańców usługi termomodernizacji budynku. W zaistniałej sytuacji związek ten jest oczywisty i w najwyższym stopniu bezpośredni, gdyż nabywana przez Gminę usługa jest w dużym stopniu tożsama z usługą świadczoną przez Gminę na rzecz Mieszkańców. Organizując proces inwestycyjny Gmina jest tutaj swego rodzaju pośrednikiem czy przedstawicielem Mieszkańców. Nabywa ona usługę wykonania instalacji solarnych, zapewnia koordynację procesu inwestycyjnego, odpowiedni nadzór i rozliczenie administracyjno-finansowe (zgody, odbiory, dofinansowanie itp.). Zobowiązanie do takich działań wynika dla Gminy z zawieranych z Mieszkańcami umów o wzajemnych zobowiązaniach. Z drugiej strony Gmina otrzymuje od Mieszkańców określone wpłaty wynikające z tych umów i stanowiące rodzaj wynagrodzenia za jej świadczenia.

Co więcej, należy tu podkreślić, że związek dokonywanych przez Gminę zakupów ze sprzedażą opodatkowaną istnieje od samego początku inwestycji polegającej na realizacji kolektorów słonecznych, gdyż już w fazie planowania tej inwestycji Gmina zamierzała pobrać od Mieszkańców opłatę, która warunkowała montaż instalacji solarnych na ich posesjach i udostępnienie im tych instalacji do korzystania. Zamiary te znalazły odzwierciedlenie w treści umowy o wzajemnych zobowiązaniach zawieranej z Mieszkańcami.

W świetle powyższego należy uznać, że Gmina ma pełne prawo do odliczenia VAT naliczonego wykazanego na fakturach zakupowych związanych z realizacją świadczonej przez nią usługi termomodernizacji budynku poprzez montaż kolektorów słonecznych.

Stanowisko Gminy, zgodnie z którym ma ona prawo do odliczenia podatku naliczonego wykazanego na fakturach od jej podwykonawców, zostało potwierdzone m.in. przez:

  • Dyrektora Izby Skarbowej w Łodzi w interpretacji indywidualnej wydanej na rzecz Gminy z dnia 28 sierpnia 2015 r. o sygn. IPTPP3/4512-184/15-7/OS. W wydanej interpretacji organ podatkowy stwierdził, że „(...) w przedmiotowej sprawie są spełnione przesłanki, o których mowa w art. 86 ust. 1 ustawy, warunkujące prawo do obniżenia podatku należnego o podatek naliczony. Wnioskodawca jest czynnym zarejestrowanym podatnikiem podatku VAT, a wydatki poniesione w związku z realizacją projektu, dotyczące instalacji kolektorów słonecznych na budynkach osób fizycznych, są związane z czynnościami opodatkowanymi podatkiem od towarów i usług”.
  • Dyrektora Izby Skarbowej w Bydgoszczy w interpretacji indywidualnej z dnia 22 listopada 2013 r., sygn. ITPP2/443-889/13/AW, w której Dyrektor wskazał, iż „Gminie będzie przysługiwało prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego wynikającego z faktur dokumentujących nabycie towarów i usług związanych z realizacją ww. projektu w części dotyczącej instalacji kolektorów słonecznych na budynkach mieszkańców, pod warunkiem niezaistnienia okoliczności określonych w art. 88 ustawy, ograniczających to prawo, gdyż spełniona będzie podstawowa przesłanka warunkująca prawo do odliczenia podatku naliczonego, jaką jest związek zakupów z wykonywaniem czynności opodatkowanych”.
  • Analogiczne stanowisko wyraził Dyrektor Izby Skarbowej w Katowicach w interpretacji z dnia 14 września 2012 r. (sygn. IBPP3/443-580/12/UH).
  • Dyrektora Izby Skarbowej w Bydgoszczy w interpretacji indywidualnej z dnia 25 maja 2010 r., sygn. ITPP1/443-224/10/AJ, który uznał, że „prawo do odliczenia podatku naliczonego na zasadach określonych w art. 86 ust. 1 ustawy o podatku od towarów i usług uwarunkowane jest tym, aby nabywane towary i usługi były wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych. W przedmiotowej sprawie warunek ten zostanie spełniony, bowiem poniesione wydatki mają bezpośredni związek z wykorzystaniem realizowanej inwestycji do wykonywania przez Wnioskodawcę czynności opodatkowanych. Tym samym Wnioskodawcy będzie przysługiwało prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego wynikającego z faktur dokumentujących nabycie towarów i usług związanych z realizacją ww. zadania inwestycyjnego w zakresie, o którym mowa w art. 86 ust. 1, tj. w zakresie, w jakim realizowana inwestycja będzie służyła czynnościom opodatkowanym, pod warunkiem niezaistnienia przesłanek negatywnych, określonych w art. 88 ustawy o VAT”,
  • Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach w interpretacji indywidualnej z dnia 24 lutego 2010 r., sygn. IBPP4/443-335/10/AŚ, w której wskazano, iż „w przedmiotowej sprawie spełnione zostały przesłanki, o których mowa w art. 86 ust. 1 ustawy o VAT warunkujące prawo do odliczenia podatku naliczonego, albowiem Wnioskodawca jest podatnikiem podatku VAT a nabyte towary i usługi będą służyły do wykonywania przez Wnioskodawcę czynności opodatkowanych (uzyskiwanie obrotu opodatkowanego podatkiem VAT z tytułu umowy odpłatnego użytkowania). Tym samym Wnioskodawcy będzie przysługiwało prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego wynikającego z faktur dokumentujących nabycie towarów i usług związanych z realizacją zadania inwestycyjnego pod warunkiem nie zaistnienia przesłanek negatywnych określonych w art. 88 ustawy o VAT”.

Ad 2.

Zgodnie z art. 86 ust. 13 ustawy o VAT, jeżeli podatnik nie dokonał obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego w terminach, o których mowa w ust. 10, l0d, l0e i 11, może on obniżyć kwotę podatku należnego przez dokonanie korekty deklaracji podatkowej za okres, w którym powstało prawo do obniżenia podatku należnego, nie później jednak niż w ciągu 5 lat, licząc od początku roku, w którym powstało prawo do obniżenia podatku należnego.

Jak wykazano powyżej, Gmina ma pełne prawo do odliczenia VAT naliczonego wykazanego na fakturach zakupowych związanych z montażem instalacji solarnych, jednakże nie odliczyła dotychczas podatku naliczonego wykazanego na otrzymanych przez nią fakturach. W tej sytuacji, w świetle art. 86 ust. 13 ustawy o VAT, nie budzi wątpliwości, że Gmina ma prawo dokonać korekty przeszłych rozliczeń VAT i ująć otrzymane faktury oraz wynikający z nich VAT w okresach, w których powstało prawo do odliczenia. Zgodnie z art. 86 ust. 13 w odniesieniu do faktur otrzymanych od początku 2015 r., co do których Gmina nie uwzględniła pierwotnie podatku naliczonego Gmina będzie miała prawo do skorygowania przeszłych rozliczeń poprzez ujęcie ww. faktur w okresach, w których powstał u sprzedawcy obowiązek podatkowy, nie wcześniej niż w rozliczeniu za okres, w którym Gmina otrzyma fakturę.

W świetle obowiązującego stanu prawnego stanowisko Wnioskodawcy w sprawie oceny prawnej przedstawionego stanu faktycznego jest prawidłowe.

Na wstępie należy zaznaczyć, że Wnioskodawca w piśmie z dnia 19 stycznia 2016 r. wskazał, że pytanie 5 i 6 dotyczy zdarzenia przyszłego, jednak ze względu na fakt, że z opisu sprawy wynika, że w chwili składania niniejszego wniosku o interpretację przedmiotowy Projekt został zakończony (tj. podpisano protokół zakończenia inwestycji), tut. Organ przyjął, że pytania 5 i 6 dotyczą zaistniałego stanu faktycznego.

Podstawowe zasady dotyczące odliczania podatku naliczonego zostały sformułowane w art. 86 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054, z późn. zm.), zwanej dalej ustawą. W myśl tego przepisu, w zakresie, w jakim towary i usługi są wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych, podatnikowi, o którym mowa w art. 15 ustawy, przysługuje prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego, z zastrzeżeniem art. 114, art. 119 ust. 4, art. 120 ust. 17 i 19 oraz art. 124.

Stosownie do treści art. 86 ust. 2 pkt 1 lit. a ustawy, kwotę podatku naliczonego stanowi suma kwot podatku wynikających z faktur otrzymanych przez podatnika z tytułu nabycia towarów i usług.

Z powyższego wynika, że związek zakupu z czynnością opodatkowaną jest jednym z podstawowych warunków, które musi spełnić podatnik, aby mógł skorzystać z prawa do obniżenia kwoty podatku należnego o podatek naliczony. Powyższy przepis wyklucza możliwość dokonania obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego związanego z nabyciem towarów i usług, które nie są w ogóle wykorzystywane do czynności opodatkowanych.

Należy zauważyć, że formułując w art. 86 ust. 1 ustawy warunek związku ze sprzedażą opodatkowaną, ustawodawca nie uzależnia prawa do odliczenia od związku zakupu z obecnie wykonywanymi czynnościami opodatkowanymi. Wystarczającym jest, że z okoliczności towarzyszących nabyciu towarów lub usług - przy uwzględnieniu rodzaju prowadzonej przez podatnika działalności gospodarczej - wynika, że zakupy te dokonane są w celu ich wykorzystania w ramach jego działalności opodatkowanej.

Zatem w podatku od towarów i usług obowiązuje zasada tzw. „niezwłocznego odliczenia podatku naliczonego”. Zasada ta wyraża się tym, że podatnik, aby skorzystać z prawa do odliczenia, nie musi czekać aż nabyty towar lub usługa zostaną odsprzedane lub efektywnie wykorzystane na potrzeby działalności opodatkowanej.

Terminy odliczenia podatku VAT naliczonego z otrzymanych faktur zostały określone w art. 86 ust. 10 - ust. 13 ustawy.

Na podstawie art. 86 ust. 10 ustawy o podatku od towarów i usług, prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego powstaje w rozliczeniu za okres, w którym w odniesieniu do nabytych lub importowanych przez podatnika towarów i usług powstał obowiązek podatkowy.

Zgodnie z art. 86 ust. 10b pkt 1 ww. ustawy prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego w przypadkach, o których mowa w ust. 2 pkt 1 oraz pkt 2 lit. a powstaje nie wcześniej niż w rozliczeniu za okres, w którym podatnik otrzymał fakturę lub dokument celny.

Jeżeli podatnik nie dokonał obniżenia kwoty podatku należnego w terminach określonych w ust. 10, 10d i 10e, może obniżyć kwotę podatku należnego w deklaracji podatkowej za jeden z dwóch następnych okresów rozliczeniowych (art. 86 ust. 11 ww. ustawy).

Na mocy art. 86 ust. 13 ww. ustawy jeżeli podatnik nie dokonał obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego w terminach, o których mowa w ust. 10, 10d, 10e i 11, może on obniżyć kwotę podatku należnego przez dokonanie korekty deklaracji podatkowej za okres, w którym powstało prawo do obniżenia kwoty podatku należnego, nie później jednak niż w ciągu 5 lat, licząc od początku roku, w którym powstało prawo do obniżenia kwoty podatku należnego, z zastrzeżeniem ust. 13a.

Podkreślić należy, że ustawodawca stworzył podatnikowi prawo do odliczenia podatku naliczonego w całości lub w części, pod warunkiem spełnienia przez niego zarówno przesłanek pozytywnych, wynikających z art. 86 ust. 1 ustawy oraz niezaistnienia przesłanek negatywnych, określonych w art. 88 ustawy. Przepis ten określa listę wyjątków, które pozbawiają podatnika prawa do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego.

Jedno z takich ograniczeń zostało wskazane w art. 88 ust. 3a pkt 2 ustawy, zgodnie z którym nie stanowią podstawy do obniżenia podatku należnego oraz zwrotu różnicy podatku lub zwrotu podatku naliczonego faktury i dokumenty celne w przypadku gdy transakcja udokumentowana fakturą nie podlega opodatkowaniu albo jest zwolniona od podatku.

Oznacza to, że podatnik nie może skorzystać z prawa do odliczenia w odniesieniu do podatku, który jest należny wyłącznie z tego względu, że został wykazany na fakturze w sytuacji, gdy transakcja nie podlega opodatkowaniu albo jest zwolniona od podatku.

Natomiast, w myśl art. 88 ust. 4 ustawy, obniżenia kwoty lub zwrotu różnicy podatku należnego nie stosuje się do podatników, którzy nie są zarejestrowani jako podatnicy VAT czynni, zgodnie z art. 96, z wyłączeniem przypadków, o których mowa w art. 86 ust. 2 pkt 7.

Zgodnie z powyższą regulacją, z prawa do odliczenia podatku skorzystać mogą wyłącznie podatnicy, którzy są zarejestrowani jako podatnicy VAT czynni.

Jak wskazano wyżej, prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego przysługuje wówczas, gdy zostaną spełnione określone warunki, tzn. odliczenia tego dokonuje zarejestrowany, czynny podatnik podatku od towarów i usług oraz gdy towary i usługi, z których nabyciem podatek został naliczony, są wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych.

Zgodnie z treścią art. 81 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2012 r. poz. 749, z późn. zm.), jeżeli odrębne przepisy nie stanowią inaczej, podatnicy, płatnicy i inkasenci mogą skorygować uprzednio złożoną deklarację.

W myśl art. 81 § 2 ww. ustawy, skorygowanie deklaracji następuje przez złożenie korygującej deklaracji wraz z dołączonym pisemnym uzasadnieniem przyczyn korekty, z zastrzeżeniem § 3.

Skorygowanie deklaracji, o których mowa w art. 130c i art. 133 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054, z późn. zm.), nie wymaga dołączenia pisemnego uzasadnienia przyczyn korekty (art. 81 § 3 Ordynacji podatkowej).

W art. 81b § 1 ww. ustawy wskazano, że uprawnienie do skorygowania deklaracji:

  1. ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania podatkowego lub kontroli podatkowej w zakresie objętym tym postępowaniem lub kontrolą;
  2. przysługuje nadal po zakończeniu:
    1. kontroli podatkowej,
    2. postępowania podatkowego – w zakresie nieobjętym decyzją określającą wysokość zobowiązania podatkowego.


Stosownie do § 2 cyt. wyżej artykułu, korekta złożona w przypadku, o którym mowa w § 1 pkt 1, nie wywołuje skutków prawnych.

Korekta deklaracji (zeznań) ma na celu poprawienie błędu, który został popełniony przy jej sporządzeniu. Może on dotyczyć określenia wysokości zobowiązania podatkowego, wysokości nadpłaty lub zwrotu podatku oraz innych danych zawartych w treści deklaracji. Skorygowanie deklaracji polega na ponownym, poprawnym już wypełnieniu deklaracji z dołączonym pisemnym uzasadnieniem wyjaśniającym przyczynę korekty.

Przepis art. 15 ust. 1 ustawy stanowi, że podatnikami są osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne, wykonujące samodzielnie działalność gospodarczą, o której mowa w ust. 2, bez względu na cel lub rezultat takiej działalności.

Działalność gospodarcza – na mocy ust. 2 powołanego artykułu, obejmuje wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody. Działalność gospodarcza obejmuje w szczególności czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych.

Z kolei, stosownie do art. 15 ust. 6 ustawy, nie uznaje się za podatnika organów władzy publicznej oraz urzędów obsługujących te organy w zakresie realizowanych zadań nałożonych odrębnymi przepisami prawa, dla realizacji których zostały one powołane, z wyłączeniem czynności wykonywanych na podstawie zawartych umów cywilnoprawnych.

Oznacza to, że organ będzie uznany za podatnika podatku od towarów i usług w dwóch przypadkach, tj. gdy wykonuje czynności inne niż te, które mieszczą się w ramach jego zadań oraz, gdy wykonuje czynności mieszczące się w ramach jego zadań, ale czyni to na podstawie umów cywilnoprawnych.

Powyższy zapis jest odzwierciedleniem art. 13 obowiązującej od 1 stycznia 2007 r. Dyrektywy 2006/112/WE Rady z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej (Dz. Urz. UE. L Nr 347, poz. 1 ze zm.), zgodnie z którym krajowe, regionalne i lokalne organy władzy oraz inne podmioty prawa publicznego nie są uważane za podatników w związku z działalnością, którą podejmują lub transakcjami, których dokonują jako organy władzy publicznej, nawet jeśli pobierają należności, opłaty, składki lub płatności w związku z takimi działaniami lub transakcjami.

Jednakże w przypadku, gdy podejmują one takie działania lub dokonują takich transakcji, są uważane za podatników w odniesieniu do tych działań lub transakcji, gdyby wykluczenie ich z kategorii podatników prowadziło do znaczących zakłóceń konkurencji.

Z opisu sprawy wynika, że Gmina będąca zarejestrowanym czynnym podatnikiem podatku od towarów i usług zrealizowała w 2015 r. II etap zadania polegający na zakupie i montażu na budynkach stanowiących własność mieszkańców Gminy (dalej: „Mieszkańcy” lub „Właściciele nieruchomości”) kolektorów słonecznych do konwersji energii promieniowania słonecznego na ciepło (dalej: „kolektory słoneczne” lub „instalacje solarne”). Kolektory słoneczne zostały zainstalowane na dachach budynków mieszkalnych należących do Mieszkańców Gminy. Ww. zadanie zostało zrealizowane na podstawie kontraktu na roboty z wyłonionym przez Gminę wykonawcą, u którego Gmina zakupiła usługę montażu i uruchomienia zestawu solarnego. Faktury z tytułu realizacji przedmiotowej inwestycji wystawiano na Gminę z podaniem jej NIP. W celu uzyskania dofinansowania realizowanej inwestycji Gmina zawarła z Samorządem Województwa …… umowę o dofinansowanie projektu „…..” z dnia 24 września 2015 r. w ramach działania „Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich (dalej: „PROW”) na lata 2007 2013 (dalej: „Projekt”). Przedmiotowa umowa przewiduje dofinansowanie wydatków kwalifikowanych Projektu. Zgodnie z warunkami dofinansowania w okresie trwałości Projektu, tj. przez okres pięciu 5 lat od daty przyznania pomocy, Gmina zobowiązała się do nieprzenoszenia bez zgody Samorządu Wojewódzkiego posiadania i prawa własności nabytych dóbr, wybudowanych, przebudowanych, wyremontowanych lub zmodernizowanych budynków i budowli, na które została przyznana i wypłacona pomoc (kolektory słoneczne muszą pozostać własnością Gminy w okresie trwałości Projektu). W celu realizacji Projektu, Gmina podpisała z Mieszkańcami umowy użyczenia części ich nieruchomości - tj. dachów zabudowań mieszkalnych oraz części wewnętrznych budynku niezbędnych do montażu instalacji solarnej (dalej: „umowy użyczenia”) oraz umowy, których celem jest ustalenie wzajemnych zobowiązań organizacyjnych i finansowych stron, związanych z montażem i eksploatacją kolektorów słonecznych (dalej: „umowy o wzajemnych zobowiązaniach”) - łącznie dalej jako: „Umowy”. Realizacja opisywanej inwestycji należy do zadań własnych Gminy. Gmina informuje, iż do chwili obecnej nie dokonała jeszcze odliczenia podatku VAT wykazanego na fakturach dotyczących wydatków ponoszonych w ramach realizacji projektu. Gmina jest jednak przekonana, że przysługuje jej w tym zakresie prawo do odliczenia i zamierza z niego skorzystać po potwierdzeniu jej stanowiska przez Ministra Finansów w interpretacji, o którą wystąpiła składając Wniosek.

W tym miejscu wskazać należy, iż w interpretacji indywidualnej Nr IPTPP3/4512-504/15-3/MJ tut. Organ potwierdził stanowisko Wnioskodawcy, iż otrzymywane przez Gminę wpłaty od Mieszkańców stanowią wynagrodzenie za świadczoną przez Gminę na ich rzecz usługę, która podlega opodatkowaniu VAT.

Ad. 1

Analizując przedstawione okoliczności w kontekście obowiązujących w tym zakresie przepisów prawa, należy uznać, iż w przedmiotowej sprawie są spełnione przesłanki, o których mowa w art. 86 ust. 1 ustawy, warunkujące prawo do obniżenia podatku należnego o podatek naliczony. Wnioskodawca jest czynnym zarejestrowanym podatnikiem podatku VAT, a wydatki poniesione w związku z realizacją projektu, dotyczące instalacji kolektorów słonecznych na budynkach osób fizycznych, są związane z czynnościami opodatkowanymi podatkiem od towarów i usług.

W konsekwencji powyższego, Wnioskodawcy - zarejestrowanemu czynnemu podatnikowi VAT, na podstawie przepisu art. 86 ust. 1 ustawy –przysługuje prawo do pełnego odliczenia podatku naliczonego od wydatków związanych z realizacją przedmiotowego projektu, pod warunkiem niezaistnienia przesłanek wynikających z art. 88 ustawy.

Wobec powyższego stanowisko Wnioskodawcy w zakresie pytania nr 1 (we wniosku pytanie nr 5) należało uznać za prawidłowe.

Ad. 2

Zatem, w odniesieniu do wydatków poniesionych w związku z realizacją projektu, udokumentowanych fakturami otrzymanymi w 2015 r., Wnioskodawcy przysługuje prawo do odliczenia podatku naliczonego w rozliczeniu za okres, w którym powstał obowiązek podatkowy od nabytych towarów i usług, nie wcześniej niż w rozliczeniu za okres, w którym Wnioskodawca otrzyma fakturę lub w deklaracji podatkowej za jeden z dwóch następnych okresów rozliczeniowych. W sytuacji zaś, gdy Wnioskodawca nie odliczył podatku naliczonego w ww. terminach, to ma prawo – na podstawie art. 86 ust. 13 ustawy – zrealizować to prawo poprzez dokonanie korekt deklaracji podatkowych dla podatku od towarów i usług za okresy, w których powstało prawo odliczenia podatku naliczonego, tj. za pierwszy okres rozliczeniowy, w którym spełnił wszystkie warunki do dokonania odliczenia, nie później jednak niż w ciągu 5 lat, licząc od początku roku, w którym powstało prawo do obniżenia kwoty podatku należnego.

W związku z powyższym stanowisko Wnioskodawcy w zakresie pytania nr 2 (we wniosku pytanie nr 6) należało uznać za prawidłowe.

Interpretacja dotyczy zaistniałego stanu faktycznego przedstawionego przez Wnioskodawcę i stanu prawnego obowiązującego w dacie zaistnienia zdarzenia w przedstawionym stanie faktycznym.

Wydana interpretacja dotyczy tylko sprawy będącej przedmiotem wniosku (zapytania) Zainteresowanego. Inne kwestie, które nie zostały objęte pytaniem wskazanym we wniosku, nie mogą być - zgodnie z art. 14b § 1 Ordynacji podatkowej – rozpatrzone.

W niniejszej interpretacji załatwiono wniosek w części dotyczącej przedstawionego stanu faktycznego w zakresie prawa do pełnego odliczenia podatku naliczonego związanego z instalacją kolektorów słonecznych oraz okresu rozliczeniowego, w którym Gmina może dokonać odliczenia.

Natomiast w zakresie:

  • opodatkowania podatkiem VAT wpłat otrzymanych od mieszkańców z tytułu wkładu własnego w kosztach montażu kolektorów słonecznych oraz stawki podatku VAT,
  • podstawy opodatkowania dla świadczonej usługi montażu kolektorów słonecznych,
  • uznania wpłat otrzymanych od mieszkańców za zaliczki oraz momentu powstania obowiązku podatkowego od tych wpłat,
  • opodatkowania podatkiem VAT nieodpłatnego użyczenia kolektorów słonecznych mieszkańcom w okresie trwałości projektu oraz opodatkowania podatkiem VAT przekazania mieszkańcom kolektorów słonecznych po upływie 5-letniego okresu trwałości projektu,

zostaną wydane odrębne rozstrzygnięcia.

Stronie przysługuje prawo do wniesienia skargi na niniejszą interpretację przepisów prawa podatkowego z powodu jej niezgodności z prawem. Skargę wnosi się do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego ….., po uprzednim wezwaniu na piśmie organu, który wydał interpretację – w terminie 14 dni od dnia, w którym skarżący dowiedział się lub mógł się dowiedzieć o jej wydaniu – do usunięcia naruszenia prawa (art. 52 § 3 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi – Dz. U. z 2012 r., poz. 270, z późn. zm.). Skargę do WSA wnosi się (w dwóch egzemplarzach – art. 47 ww. ustawy) w terminie trzydziestu dni od dnia doręczenia odpowiedzi organu na wezwanie do usunięcia naruszenia prawa, a jeżeli organ nie udzielił odpowiedzi na wezwanie, w terminie sześćdziesięciu dni od dnia wniesienia tego wezwania (art. 53 § 2 ww. ustawy). Jednocześnie, zgodnie z art. 57a ww. ustawy, skarga na pisemną interpretację przepisów prawa podatkowego wydaną w indywidualnej sprawie może być oparta wyłącznie na zarzucie naruszenia przepisów postępowania, dopuszczeniu się błędu wykładni lub niewłaściwej oceny co do zastosowania przepisu prawa materialnego. Sąd administracyjny jest związany zarzutami skargi oraz powołaną podstawą prawną.

Skargę wnosi się za pośrednictwem organu, którego działanie lub bezczynność są przedmiotem skargi (art. 54 § 1 ww. ustawy), na adres: Izba Skarbowa w Łodzi, Biuro Krajowej Informacji Podatkowej w Piotrkowie Trybunalskim, ul. Wronia 65, 97-300 Piotrków Trybunalski.


doradcapodatkowy.com gdy potrzebujesz własnej indywidualnej interpretacji podatkowej.

Mechanizm kojarzenia podobnych interpretacji
Dołącz do zarejestrowanych użytkowników i korzystaj wygodnie z epodatnik.pl.   Rejestracja jest prosta, szybka i bezpłatna.

Reklama

Przejrzyj zasięgi serwisu epodatnik.pl od dnia jego uruchomienia. Zobacz profil przeciętnego użytkownika serwisu. Sprawdź szczegółowe dane naszej bazy mailingowej. Poznaj dostępne formy reklamy: display, mailing, artykuły sponsorowane, patronaty, reklama w aktywnych formularzach excel.

czytaj

O nas

epodatnik.pl to źródło aktualnej i rzetelnej informacji podatkowej. epodatnik.pl to jednak przede wszystkim źródło niezależne. Niezależne w poglądach od aparatu skarbowego, od wymiaru sprawiedliwości, od inwestorów kapitałowych, od prasowego mainstreamu.

czytaj

Regulamin

Publikacje mają charakter informacyjny. Wydawca dołoży starań, aby informacje prezentowane w serwisie były rzetelne i aktualne. Treści prezentowane w serwisie stanowią wyraz przekonań autorów publikacji, a nie źródło prawa czy urzędowo obowiązujących jego interpretacji.

czytaj